Terugblik: Platformbijeenkomst Kenniscommunity Zuidwestelijke Delta

Kennisdag over ecosysteemdiensten in de Zuidwestelijke Delta

Op donderdag 13 oktober organiseerde de Kenniscommunity Zuidwestelijke Delta haar jaarlijkse Kennisdag in het Topshuis in Vrouwenpolder. Dit jaar als platformbijeenkomst, en met als thema “Ecosysteemdiensten in de Zuidwestelijke Delta”. Meer dan 100 onderzoekers, beleidsmakers, studenten en ondernemers waren aanwezig. Het doel van de Kennisdag is om actuele onderzoeksresultaten en inzichten met elkaar te delen en te bespreken. We kijken terug op een hele informatieve, leerzame en verbindende dag!

Dagvoorzitter Johan Melse trapte de bijeenkomst af met Paul de Beer, Manager Programma Zuidwestelijke Delta. Paul ging in op de ambitie van de Zuidwestelijke Delta en de stappen die nodig zijn klaar te zijn voor de gevolgen van de klimaatverandering. Hij benadrukte hoe belangrijk het is dat ecologie onderdeel is in de keuzes die we moeten maken voor de toekomst. Daarna volgden drie keynotes door Matthijs Schouten van Staatsbosbeheer, Arnold van Vliet van de WUR en Bernadette Botman van B2Consultancy en een paneldiscussie. In de middag gingen de deelnemers in twee workshoprondes verder met elkaar in gesprek over ecosysteemdiensten.

Studenten presenteerden in de pauzes via posters hun ideeën voor een duurzame en klimaatbestendige delta. Namens de Kenniscommunity sloot Willem den Ouden de dag af door alle sprekers en aanwezigen te bedanken, en we zagen een verslag van de bijeenkomst in cartoons. Tijdens de borrel werd volop nagepraat!

De partijen die gezamenlijk de Kenniscommunity Zuidwestelijke Delta vormen zijn: Rijkswaterstaat, Zeeuwse Milieufederatie (ZMf), Deltares, Wageningen Marine Research, Staatsbosbeheer, NIOZ, HZ University of Applied Sciences en Delta Platform.

Ecosysteemdiensten vanuit drie perspectieven

De natuur als drager

Matthijs Schouten hield een gloeiend betoog over het levensbelang van natuur voor het menselijk welzijn, en hoe natuur daarmee sociaal economisch kapitaal is. Hij ziet de natuur als een drager voor allerlei activiteiten. Ook wees hij erop het belang van de bodem niet te vergeten. Zo is natuur een drager voor energieopwekking, maar ook van informatie en cultuur. Dit laatste blijkt volgens Matthijs uit de kunstcollectie van het Rijksmuseum in Amsterdam: 78% van de kunst is – volgens eigen telling van Matthijs – artistiek geïnspireerd op de natuur. Matthijs sloot zijn presentatie af met het risico van het beprijzen van natuur en de intrinsieke waarde ervan. Dat laatste leverde volop discussie op bij het publiek. De conclusie was echter dat als je natuur geen waarde geeft, het al snel “waardeloos” wordt. En waarde geeft natuur juist een stem.

Presentatie Matthijs Schouten

Bending the curve

Arnold van Vliet nam het stokje over van Matthijs. Hij vertelde eerst over de opgave waar we voor staan: door een veranderd klimaat staat de biodiversiteit onder druk. “Bending the curve”, was zijn boodschap. We moeten het tij keren door niet alleen te werken aan herstel, maar actief in te zetten op een andere manier van leven met de natuur. Arnold nam de deelnemers vervolgens mee in de wereld van informatie en databronnen die online beschikbaar zijn. Waaronder de Klimaateffect Atlas, de Atlas Natuurlijk Kapitaal en de Ecosystem Services Valuation Database. Data over ecosysteemdiensten komen steeds meer beschikbaar. Het verbindt werelden die nog niet altijd dezelfde taal spreken. Ook Arnold eindigde zijn keynote met het beprijzen van natuur. Dat is ingewikkeld, maar er zijn veel instrumenten beschikbaar die waardevolle data bevatten en het relatief eenvoudig maken om een waarde toe kennen aan natuur.

Presentatie Arnold van Vliet

Aan de slag

De centrale vraag in de presentatie van Bernadette Botman was: “Hoe werkt het gebruik van ecosysteemdiensten nu in praktijk?” Zij lichtte aan de hand van het project Getij Grevelingen, waar het principe van ecosysteemdiensten is toegepast, concrete stappen toe die je kan maken binnen een project. Door samen met verschillende stakeholders na te denken over ecosysteemdiensten, wordt ook duidelijk dat er soms meer overeenkomsten zijn dan vooraf gedacht. Zoals sportvissers en natuurbeheerders die beiden baat hebben bij een sterke biodiversiteit. Bernadette gaf aan dat ecosysteemdiensten uitdrukken in geld nog niet altijd lukt. Maar dat het kwantificeren, bijvoorbeeld in de vorm van natuurpunten, steeds beter gaat. Toch gebeurt er veel op dit gebied. Het is belangrijk om de ontwikkelingen te volgen en aan te sluiten bij de relevante thema’s om natuur naar waarde mee te nemen. Daarnaast wordt een besluit vaak ook genomen op basis van geld en is het belangrijk om natuur in die afweging mee te nemen.

Presentatie Bernadette Botman

Paneldiscussie

De drie sprekers voerden tijdens de paneldiscussie het gesprek aan de hand van vragen uit het publiek. De vragen varieerden van heel concreet over het project Getij Grevelingen en de manier waarop stakeholders zijn meegenomen in het proces, tot meer filosofisch over de intrinsieke waarde van natuur. Er kwamen veel reacties op het beprijzen van ecosysteemdiensten. Bijvoorbeeld of beprijzen altijd wel tot het juiste resultaat leidt, of dat je meer zou moeten inspelen op gevoel, imago en de publieke opinie. Al met al gaf dit genoeg stof tot nadenken over het belang van ecosysteemdiensten!

Workshops

In twee rondes volgden de deelnemers elk twee workshops. Bekijk hieronder de verslagen van de workshops:

Workshop 1: Maatschappelijke beleving van het gebied rond de zeedijken: ecosysteemdiensten van het kustlandschap in transitie
Workshop 2: Duurzame Blauwe Economie in de Zuidwestelijke Delta
Workshop 3: Ecosysteemdiensten in de Delta
Workshop 4: De multifunctionele meerwaarde in Natuurlijke klimaatbuffers voor de Zuidwestelijke Delta
Workshop 5: Ecosysteemdiensten voor de Delta: Leren en Agenderen
Workshop 6: Ecosysteemdiensten voor het menselijk geestelijk welzijn

Workshop 1: Maatschappelijke beleving van het gebied rond de zeedijken: ecosysteemdiensten van het kustlandschap in transitie

In de Zuidwestelijke Delta worden gebieden langs de kust steeds vaker heringericht. Zeedijken worden landinwaarts verplaatst en/of doorlaatbaar gemaakt, waardoor (voorheen) binnendijkse gebieden onder invloed komen van het getij.

Tijdens de workshop gingen de deelnemers aan de slag met de veranderende beschikbaarheid van ecosysteemdiensten door kustlandschappelijke herinrichting in de Zuidwestelijke Delta. Onderzoekers van de HZ University of Applied Sciences organiseerden de workshop.

Eerst deelden zij de resultaten van een recente studie waarin zij onderzochten hoe inwoners van Zeeland aankijken tegen de kustlandschappelijke herinrichting van drie locaties: Perkpolder, het Rammegors en de Hedwigepolder. Uit deze studie blijkt dat mensen herinrichting van deze gebieden vooral associëren met het verlies van ecosysteemdiensten. Dat is een opvallend resultaat, omdat vanuit beleidsperspectief het doel juist is om met de herinrichting van de kustzone de beschikbaarheid van ecosysteemdiensten te verbeteren.

Om meer grip te krijgen op de maatschappelijke haalbaarheid van kustlandschappelijke herinrichting, dachten de deelnemers in het tweede deel van de workshop na over de ruimtelijke kwaliteit van de kustzone binnen de Zuidwestelijke Delta. De deelnemers rangschikten verschillende kustlandschappen van hoog naar laag aan de hand van gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. Opvallend was dat zij hoge scores toekenden aan natuurlijke landschappen, zoals schorren en slikken. Hieruit blijkt dat de deelnemers waardering hebben voor de functionaliteit, aantrekkelijkheid en toekomstbestendigheid van dit soort gebieden. Er was meer discussie over de ruimtelijke kwaliteit van havengebieden en polders. De gebruikswaarde van dit soort gebieden wordt als hoog beoordeeld, maar de deelnemers zetten vraagtekens bij de belevingswaarde en toekomstwaarde. Herinrichting van dit soort gebieden leidt dus mogelijk tot het verlies van gebruiksfuncties. Maar daarvoor in de plaats kan potentieel een aantrekkelijk landschap ontstaan dat veiligheid biedt voor inwoners en bestand is tegen toekomstige ontwikkelingen, zoals zeespiegelstijging.

Aansluitend zijn de deelnemers uitgedaagd om vanuit hun eigen rol mee te denken over welke ecosysteemdiensten door de herinrichting van de kustzone kunnen worden versterkt. Uit de discussie kwam naar voren dat er vooral kansen liggen voor natuurontwikkeling, maar ook voor het versterken van de waterveiligheid en mogelijkheden voor recreatie en toerisme. Tegelijk stelden de deelnemers vast dat herinrichtingsprojecten niet onmiddellijk leiden tot een toename van deze ecosysteemdiensten. Een gebiedstransitie kost tijd en ecosysteemdiensten komen daardoor ook geleidelijk aan beter beschikbaar. Naarmate de beschikbaarheid van ecosysteemdiensten verbetert, kan ook de waardering groeien van de lokale gemeenschappen in de omgeving van herinrichtingsprojecten voor de voordelen van kustlandschappelijke herinrichting.

Sprekers en facilitators: Vincent Bax, Jean-Marie Buijs & Wietse van de Lageweg (HZ University of Applied Sciences)

Workshop 2: Duurzame Blauwe Economie in de Zuidwestelijke Delta

De workshop “Duurzame Blauwe Economie” (DBE) startte met het internationale perspectief. De drijvende krachten achter het concept zijn onder andere de financiële crisis van 2007/2008, maar ook klimaatverandering en de zoektocht naar manieren om het gebruik van zee en kust in balans te brengen met natuurwaarden. Omdat internationale organisaties het concept van DBE verschillend interpreteren, zijn er in de afgelopen jaren tientallen definities ontwikkeld.

In Nederland is DBE ingekaderd in het Programma Noordzee 2022-2027. Een belangrijk aspect hierin is de transitie naar een robuuste natuur, meer duurzame energie en toekomstbestendige voedselvoorziening. Om handen en voeten te geven aan deze transitie, stimuleert de Rijksoverheid duurzaam meervoudig ruimtegebruik in windparken voor natuurontwikkeling, aquacultuur en energieopwekking.

Onderdeel van de workshop was een discussie over kansen en bedreigingen van DBE voor de Zuidwestelijke Delta en het formuleren van mogelijke acties. De kansen die de deelnemers noemden, gingen over de verduurzaming van de productie en het ruimtegebruik. Denk aan mossel- en oesterkwekerijen op land, alternatieven voor intensieve landbouw, circulaire producten, adaptatie van gewassen en natuur met het oog op verzilting en multifunctioneel ruimtegebruik. Ook zagen zij kansen voor natuur, zoals het aansluiten bij de kenmerken en processen van het ecosysteem of water en het creëren van nieuwe natuur om daar te wonen, werken en recreëren. Andere kansen gingen over energie uit water, bewustwording en acceptatie onder inwoners en het scherp krijgen van gezamenlijke belangen.

Bedreigingen die werden gezien waren onder andere dat de natuur niet op nummer één staat, economisch gebruik alleen mogelijk is als het ecosysteem het kan dragen, het denken in termen van economische groei en het blijven hangen in theorie en overleg. Verder zagen de deelnemers de fragmentatie van kennis ook als bedreiging. Er wordt vaak niet in systemen gedacht. Overige bedreigingen gingen over de vrijheid van het begrip DBE, eigenbelang van recreatie, de regionale opinie en verzilting. Mogelijke acties die de deelnemers formuleerden waren: meebewegen met de zeespiegelstijging om de delta klimaatbestendig en veilig te houden. En om economisch vitaal en ecologisch veerkrachtig te blijven, is het nodig om te weten hoeveel ruimte in welke bekkens we willen geven aan voedselproductie. En hoe ecosysteemdiensten daarin gewogen worden.

Sprekers en facilitators: Bas Bolman (Deltares), Luc van Hoof (Wageningen Marine Research), Sander van den Burg (Wageningen Economic Research) & Nathalie Scheidegger (Ministerie van LNV)

Workshop 3: Ecosysteemdiensten in de Delta

De Zuidwestelijke Delta met zijn zandplaten, slikken en schorren is een belangrijk natuurgebied. Ieder jaar zoeken vele duizenden trekvogels de Zuidwestelijke Delta op, om hier te broeden, te foerageren of te overwinteren. Mede daarom wordt de natuur in de Delta, zowel boven als onderwater, beschermd vanuit nationale en Europese regelgeving.

Het ecosysteem van de Zuidwestelijke Delta bestaat uit verschillende componenten waaronder bodemdieren, vissen, vogels en schorren die ieder hun eigen ecosysteemdiensten leveren. Deze ecosysteemdiensten leiden mogelijk tot producten of diensten van waarde voor de natuur of de mens. Onder leiding van Arnold van Vliet werden in de workshop de ecosysteemdiensten vanuit verschillende invalshoeken toegelicht.

Jeroen Wijsman richtte zich op de diverse producten en diensten van schelpdieren in mariene ecosystemen. Hij ging ook specifiek in op de verschillen en overeenkomsten tussen natuurlijke en gekweekte schelpdierbestanden. Tjeerd Bouma vertelde over de ecosysteemdiensten van schorren en in het bijzonder de rol van de schorren in de sedimentdynamiek en koolstoffixatie. Sander Terlouw ging in op de ecosysteemdiensten van de zilte en zoete natuur die na de Deltawerken ontwikkelden op de voormalige slikken en platen. Naast een toelichting op de regulerende en productiefuncties, vertelde hij ook over de culturele en informatieve functies.

Sprekers en facilitators: Arnold van Vliet (Wageningen Environmental Systems Analysis Group), Jeroen Wijsman (Wageningen Marine Research), Tjeerd Bouma (NIOZ) & Sander Terlouw (Staatsbosbeheer)

Workshop 4: De multifunctionele meerwaarde in Natuurlijke klimaatbuffers voor de Zuidwestelijke Delta

Natuurlijke klimaatbuffers zijn een waardevol concept in de realisatie van een klimaatbestendige Zuidwestelijke Delta. Uitgevoerd als integrale mechanismen tegen de gevolgen van klimaatverandering zijn vele koppelkansen en diensten te realiseren. Mogelijkheden voor natuurlijke klimaatbuffers worden opgenomen in de klimaateffectatlas.

Tijdens deze workshop gingen de deelnemers proactief aan de slag om kansen voor klimaatbuffers en daaraan gekoppelde ecosysteemdiensten uit te werken voor specifieke gebieden in de Zuidwestelijke Delta.

Een uitgebreidere toelichting van de workshop volgt binnenkort.

Sprekers en facilitators: Mascha Dedert, Gerard Westerweel en Rob van der Laan (ZMf)

Workshop 5: Ecosysteemdiensten voor de Delta: Leren en Agenderen

De workshop had als doel om te oefenen met de toepassing van ecosysteemdiensten. Na een korte introductie gingen de deelnemers aan de slag met drie watersystemen: Volkerak-Zoommeer, Veerse Meer en Westerschelde. De centrale vraag was: “Welke ecosysteemdiensten levert dit watersysteem?”

Een aantal ecosysteemdiensten was vooraf ingevuld op kaarten. De deelnemers vulden deze verder aan met verschillende extra ecosysteemdiensten. Het ging hierbij met name om kansen voor ecosysteemdiensten die in de afgelopen periode extra actueel werden vanuit nieuwe opgaven zoals energie, landbouw en stikstof. Bijvoorbeeld in de landbouw zagen de deelnemers nieuwe vormen van landbouw en kansen voor nieuwe (zilte) teelten. En in het Veerse Meer zagen ze een hotspot voor windsurfers als ideale plek en de juiste kenmerken voor deze sport.

Het bleek in het gesprek wel steeds van belang onderscheid te maken tussen ecosysteemdiensten, randvoorwaarden vanuit beheer (bijvoorbeeld Natura 2000/KRW-doelen), en infrastructurele maatregelen om ecosysteemdiensten toegankelijk te maken. Bijvoorbeeld een steiger voor bootjes. De conclusie: het goed toepassen van ecosysteemdiensten vraagt ervaring.

Daarna onderzochten de deelnemers de gevolgen van scenario’s voor ecosysteemdiensten. Wat betekent zeespiegelstijging voor de ecosysteemdiensten van de Westerschelde? En de waterkwaliteitsproblemen en mogelijke oplossingsrichtingen voor de ecosysteemdiensten van het Veerse Meer en het Volkerak-Zoommeer? In het algemeen ontstaan er vroeg of laat veranderingen en verschuivingen in ecosysteemdiensten, die ingegeven worden door onder andere klimatologische en maatschappelijke veranderingen, of menselijk ingrijpen. Hier ontstond een interessante discussie omdat soms zowel een negatief als een positief effect werd waargenomen.

Als laatste bespraken de deelnemers over de wensen voor gebruik van ecosysteemdiensten in de toekomstige scenario’s. Hier ontstond inspiratie om diensten die ecosystemen kunnen leveren in te zetten voor oplossingen van actuele opgaven. Bijvoorbeeld de aanleg van een ecologisch zuiveringsbos dat ook recreatief beleefd kan worden om de waterkwaliteitsproblemen van het Volkerak-Zoommeer op te lossen. Door ecosysteemdiensten een plek te geven in toekomst- of gebiedsvisies is het mogelijk om duurzamere oplossingsrichtingen te vinden, waar zowel de beheerders als de gebruikers van de wateren baat bij hebben.

Een heel geslaagde workshop met gesprek en oefening, die enerzijds de deelnemers in de praktijk heeft leren werken met ecosysteemdiensten, en ook informatie opleverde die Rijkswaterstaat kan gebruiken voor de toepassing van ecosysteemdiensten voor het huidige en toekomstige beheer van de watersystemen.

Sprekers en facilitators: Bernadette Botman (B2Consultancy), Simon Brasser & Gerben Dekker (Rijkswaterstaat Zee en Delta)

Workshop 6: Ecosysteemdiensten voor het menselijk geestelijk welzijn

Matthijs Schouten nam de deelnemers in de workshop mee in de wereld van de informatieve en culturele functies van ecosysteemdiensten. Deze zachte ecosysteemdiensten zijn misschien minder zichtbaar, maar zeer belangrijk voor het menselijk geestelijk welzijn.

Matthijs nam de deelnemers – op de voor hem zo kenmerkende en inspirerende wijze – mee op een reis. Een reis over zingeving van de natuur en over de waarde van natuur voor onze gezondheid. Zo blijkt dat uitzicht op een simpele plant zorgt voor snellere genezing en dat in de natuur zijn, direct zorgt voor een verlaging van de bloeddruk, de hartslag en stresshormonen. Daarnaast kwam de expressieve dimensie van de natuur aan bod, zoals de Duitse filosoof Nietzsch al beschreef. Met aansprekende voorbeelden kwamen de deelnemers erachter of ze een Dionysisch, een Apollinisch of een Socratisch wereldbeeld hadden, aan de hand van de vraag: zoek je spanning en onvoorspelbaarheid, harmonie of ratio in de natuur?

Ook zonder dat de natuur direct geld oplevert, blijkt op iedere dienst die de natuur aan ons levert en die bijdraagt aan ons menselijk geestelijk welzijn een prijs te plakken. Harde euro’s die de natuur gratis en voor niets aan ons levert. Zolang we er een beetje goed voor zorgen. En die prijs? Tientallen miljarden, maar eigenlijk onbetaalbaar.

Spreker: Matthijs Schouten (Staatsbosbeheer)

Meer informatie

Heb je vragen of opmerkingen over de platformbijeenkomst Kenniscommunity Zuidwestelijke Delta? Stuur dan een e-mail naar secretariaat@zwdelta.nl